Rode kaart voor LiFo-systeem van Malmberg, Noordhoff en ThiemeMeulenhoff

9 mei 2022

De situatie

Velen zullen het zich nog herinneren dat leerlingen aan het begin van het schooljaar de boeken moesten ophalen bij de conciërge en aan het eind van het jaar weer ongeschonden moesten inleveren. Een duurzaam en goedkoop systeem want de meeste schoolboeken konden zo jarenlang worden hergebruikt. Echter, voor de scholen bracht dit systeem veel extra werk en gedoe met zich mee. Kleine en grote boekhandelaren zagen hier een kans om de scholen te ontlasten en namen de aanschaf en distributie over. Bovendien konden zij vanwege de massale inkopen bij de uitgevers  kortingen bedingen.[i]  

Sinds de wet op gratis schoolboeken (2008) is in het voortgezet onderwijs ca 325 euro per leerling en leerjaar aan de lumpsum toegevoegd. Dit heeft tot gevolg dat de aanschaf van schoolboeken deel is gaan uitmaken van de exploitatie van een school en dus een kostenpost is waarop kan worden bezuinigd. Nu niet langer de ouders maar de school het budget voor de aanschaf van schoolboeken krijgt, moeten de scholen de inkoop van schoolboeken voortaan aanbesteden. Het idee hierachter is dat de aanbieders hun producten tegen een zo laag mogelijke prijs zullen offreren. Hierdoor werd de concurrentie tussen de kleine en grote boekhandelaren/distribiteurs aangewakkerd. Dit heeft er echter toe geleid dat grote distribiteurs als Van Dijk, Iddink en Osinga de kleintjes hebben opgeslokt en zo hun onderhandelingspositie bij de educatieve uitgevers hebben verstevigd.  

De drie grootste uitgevers zien deze praktijk met lede ogen aan en zoeken naar mogelijkheden om de distributeurs uit te schakelen zodat ze zelf meer greep op de prijs krijgen en meer winst kunnen maken. Hiervoor ontwikkelden zij gezamenlijk het Licentie-Folio systeem (LiFo).[ii] Dit systeem houdt in dat de school zich abonneert op een licentie: een digitale methode in combinatie met een wegwerpboek. Dit papier- en energieverslindende systeem zou het voordeel hebben dat de leerling zijn boek mag houden, dat de methode elk jaar geactualiseerd kan worden en dat de school dus geen gedoe meer heeft met de inname van boeken. Bovendien kunnen de scholen via de aanbesteding deze licenties direct bij de uitgever bestellen waardoor de leermiddelen niet langer via de distributeurs hoeven te lopen en de school of het bestuur van een scholenkoepel zelf kortingen bij de uitgever kan bedingen.

Onze bezwaren  

De uitgevers presenteren dit systeem als eigentijds, flexibel en goedkoop, maar niets is minder waar.

Tot voorkort was het normaal dat een vaksectie gezamenlijk besloot met welke methode ze willen gaan werken. Tegenwoordig zien we steeds vaker dat schoolbestuurders vanwege de op LiFo geënte aanbesteding de secties dwingen om een LiFo-methode van Malmberg, Noordhoff of ThiemeMeulenhoff te kiezen. Vooral de bestuurders van de grote onderwijskoepels worden door deze uitgevers met aantrekkelijke aanbiedingen gepaaid. Onderstaande praktijkvoorbeelden laten zien tot welke bizarre situaties dit kan leiden.

Een sectie economie is erg tevreden over de methode Praktische Economie (Malmberg). De aanschafprijs van dit boek was 100 euro, maar doordat het vele jaren werd hergebruikt schat de sectie de werkelijke kosten op 10 euro. De herziene versie van deze methode wordt bij Malmberg nu niet meer als schoolboek aangeboden, maar als LiFo: dus een online-licentie met een wegwerpboek. Alleen de online-licentie aanschaffen is mogelijk maar dat levert nauwelijks een besparing op. Malmberg biedt drie abonnementen: een 6-jarige, een 4-jarige en een 1-jarige licentie.[iii] De kosten hiervan bedragen ieder jaar tussen de 40 en 30 euro per leerling per schooljaar. Dat is dus minstens 300% duurder dan de wens van de sectie.

Een sectie besluit unaniem om met een nieuwe methode van een kleine uitgever te willen gaan werken omdat dit schoolboek precies voldoet aan hun wensen. Dit mocht echter niet van de schoolleiding omdat ze volgens de aanbestedingsovereenkomst gebonden zouden zijn aan het LiFo-systeem.[iv] De sectie wordt hierdoor gedwongen om nog jarenlang met een methode van Noordhoff te werken die ze juist hadden afgewezen. Op deze school wordt nu een methode in gebruik genomen die naar schatting per leerling per leerjaar 25 euro duurder zal zijn dan de afschrijving van het schoolboek waar de sectie zijn oog op had laten vallen. Over een periode van 4 jaar en 1000 leerlingen gaat dit dus over 100.000 euro gemeenschapsgeld dat onnodig wordt uitgegeven aan een methode voor één vak! Afgezien van deze financiële schade is er ook een andere schade: een gefrustreerde en boze sectie waarvan één docent overweegt om uit te kijken naar een andere baan. 

Veel schoolbestuurders denken dat het LiFo-systeem de toekomst heeft. Ze overzien onvoldoende de enorme nadelen die op de langere termijn aan dit systeem kleven. Naast de inperking van de keuzevrijheid van secties, de extra belasting van het milieu en de enorme kostenstijging, heeft het LiFo-systeem nog meer nadelen:

• Twijfelachtig rendement. Uit steeds meer onderzoek blijkt dat leerlingen beter en makkelijker uit een boek leren dan van het scherm.[v]
• Monopolisering leermiddelenmarkt. Doordat de LiFo van de grote drie uitgeverijen in steeds meer aanbestedingsbestekken wordt uitgevraagd, dreigt een buitenspelzetting van de kleinere uitgeverijen. Uiteraard is dat de bedoeling van de grote drie, maar zeer onwenselijk voor een vrije leermiddelenmarkt.
• Verschraling van het onderwijs De kosten van de licenties zijn hoog, per schoolvak tussen de 30 en 51 euro per leerling per leerjaar. Hierdoor is het budget van 327 euro voor leermiddelen al met een paar grote vakken (wiskunde, Nederlands, Engels, …) op en blijft er voor de kleinere en soms minder belangrijk gevonden vakken veel te weinig over. Het gevolg is dat deze docenten steeds vaker te horen krijgen dat het geld op is en dat ze maar minder moeten aanschaffen.
• Extra belasting milieu. Het LiFo-systeem is alles behalve duurzaam. De meeste boeken die in de LiFo-pakketten zitten worden gedrukt in China en kunnen na een jaar de prullenbak in. Dat moet je in deze tijd niet meer willen.

Ons standpunt

Niet alleen wij maken ons zorgen over deze ontwikkeling, ook de VO-raad wijst op de wurgende strategie waarmee de grote uitgevers hun marktpositie en marktwaarde proberen te versterken ten koste van de kleine uitgevers en de portemonnee van de overheid. Wij vinden het van het grootste belang dat professionals, i.c. de vaksecties zelf bepalen met welke leermiddelen zij willen werken en dat er voor hen wat te kiezen valt. Voor een gezonde en kwalitatief goede leermiddelenmarkt is het belangrijk dat nieuwe aanbieders makkelijk tot die markt kunnen toetreden. Elke poging tot monopolisering moet daarom krachtig worden bestreden.

Gelukkig zijn er schoolleidingen en docenten die het LiFo-systeem principieel afwijzen. Niet alleen omdat het erg duur is maar ook omdat het niet duurzaam is.

---

[i] De vaste boekenprijs geldt niet voor schoolboeken.

[ii] In de evaluatie van de wet op gratis schoolboeken (SEO, 2021) heeft men sterke twijfels over de mate waarin de drie LiFo-uitgevers (Malmberg, Noordhoff en ThiemeMeulenhoff) met elkaar concurreren.

[iii] Veel abonnementen zijn zodanig ingericht dat je er nauwelijks meer zonder grote boetes vanaf kunt komen.

[iv] De regels en procedures voor aanbesteding zijn ingewikkeld en bewerkelijk. Scholen kunnen een aanbesteding in ‘percelen’ doen. Deze school koerste kennelijk primair op LiFo. Veel schoolleiders en boekenfondscoördinatoren vinden LiFo (om niet-onderwijskundige redenen) een aantrekkelijk model. Maar omdat niet iedere uitgeverij LiFo heeft kan er nog een restperceel bij de distributeur worden ingediend voor de ‘normale’ methoden. Waarom deze schoolleider dacht dat dit niet kon is onduidelijk. Wellicht omdat hij het contract zelf eigenlijk niet snapt of omdat hij er geen zin in heeft om met twee verschillende systemen te werken.  

[v] Lezen en Leren: Papier of scherm? | Blogcollectief Onderzoek Onderwijs

RED-team Onderwijs – Sarah Bergsen (schoolleider bo), Anna Bosman (hoogleraar pedagogiek en lerarenopleider), Sezgin Cihangir (directeur Nederlands Mathematisch Instituut), Jan Drentje (schoolleider, leraar, wetenschapper), Ton van Haperen (docent vo, lerarenopleider), Paul Kirschner (emeritus-hoogleraar onderwijspsychologie), Jaap Scheerens (emeritus-hoogleraar onderwijsorganisatie en -management), Gert Verbrugghen (docent Engels vmbo), Theo Witte, voorzitter (vakdidacticus en lerarenopleider).